‘Where all think alike, no one thinks very much’

(Walter Lippmann (1889-1974) in Public Opinion[1922])

De sociaalpsychologen Stanley Milgram, Leonard Bickman en Lawrence Berkowitz voerden in de jaren zestig van de vorige eeuw in New York een klassiek geworden experiment uit. Op een drukke passage lieten zij een man plots stoppen en omhoog naar de lucht kijken en wijzen. Van de passanten stopte 4% en keken omhoog waar de man naar keek en wees. Vervolgens lieten de onderzoekers vijf mannen plots stoppen en naar de lucht kijken: 18% van de passanten deed hetzelfde. Wanneer zij 15 mensen lieten stoppen en omhoog lieten kijken stopte vervolgens 40% van de passanten. Zij beschreven hun bevindingen in 1969 in het artikel ‘Note of the drawing power of crowds of different size’ in het Journal of Personality and Social Psychology. 

Sociale bevestiging (Social proof)

Robert B. Cialdine schreef in 2006 een update van zijn 1984 boek ‘Influence: The psychology of Persuasion’. In mijn opinie een zogenaamde ‘must-read’. Hij beschrijft in dit boek de zes principes van overtuiging (persuasion): wederkerigheid; consistentie, autoriteit, sympathie, schaarste en sociale bevestiging. Hij toonde aan dat de volgzame mens veelal de acties ’s van anderen gebruikt, imiteert of kopieert voor zijn eigen besluitvorming en actie. Dat de groep hetzelfde doet vormt voor velen een bevestiging dat het eigen handelen juist is. Zeker bij onzekerheid over hoe te moeten handelen kijken we ernaar hoe de meesten handelen. We nemen hierbij aan dat als velen het doen, zij iets weten wat wijzelf nog niet weten. Dit kan de onzekerheid wegnemen. Sociale bevestiging (Social proof) is een daarom een zeer krachtige drive tot handelen voor velen. Robert Cialdine beschrijft in zijn boek dat 95% van de mensen elkaar altijd imiteren (‘Imitators’) en slechts 5% initiatief nemen zonder zich door anderen te laten beïnvloeden (de ‘Initiators’) of zelfs tegen de gevestigde orde ingaan (‘Rebels’). Dit laat zien dan meeste mensen in de massa gemakkelijk te overtuigen zijn. Als iemand begint te klappen na een uitvoering in theater of bij een sociale gebeurtenis, dan volgen anderen meestal snel en binnen minuten klapt een hele zaal of menigte, zelfs als het klappen eigenlijk ongepast is. Soms werden ‘klappers’ (‘Claqueurs’) zelfs speciaal ingezet om de massa aan het applaudisseren te krijgen. Keizer Nero gebruikte ze om zijn wrede handelen te rechtvaardigen en in het theater werden claquers gebruikt om een opgevoerd toneelstuk een goede recensie te geven. Het beïnvloedde de journalisten als zoveel mensen enthousiast klappen, dan kan het toch geen slechts stuk zijn: ‘Het is niet verstandig om nu een negatieve recensie te geven’. De dramatische massa-zelfdodingen, zoals de Jonestown Massacre in 1978 waarbij 918 communieleden een dodelijk gif innamen zijn een dramatisch voorbeeld van initiators en imitators. Sociale bevestiging in de praktijk. Lachwekkend was het massaal inkopen van toiletpapier in het begin van de coronacrisis vorig jaar (zie foto hieronder). Ook hier zagen we prachtige sociale bevestiging. 

Ons oordeelsvermogen is bij het volgen van de massa dus niet altijd adequaat. Soms zelfs helemaal niet. Er zullen er nog velen zijn die nu nog een grote voorraad toiletpapier hebben staan die zij een jaar geleden, omdat iedereen het deed, hebben ingekocht. Shit! De Iraanse schrijver Sia Mohajer (hij schrijft veel over cognitieve dwalingen en bias) schreef ooit: ‘Lack of skepticism is often the result of our social beliefs. No one would believe such absurd nonsence as a moon made of cheese or a flying teapot when it is proposed in such an unfamiliar way. However, when we encounter equally absurd belief systems in socially or historically-familiar contexts, they seem to have a measure of proof and be established or valid. In other words, a lot of people believing some total bullshit creates a form of social proof’. 

Social proof is evolutionair ontstaan en daarom een goede eigenschap als je kijkt naar overleving van de soort. Als iemand een roofdier of ander gevaar ontdekt, en wegrent is het verstandig achter die persoon aan te rennen. Hierdoor zijn we als soort in de evolutie zo ver gekomen. Maar, zoals duidelijk zal zijn, is ‘achter iedereen aanrennen’ niet altijd verstandig maar wel begrijpelijk. Die eerste renner en hen die er achter aan rennen kunnen het immers verkeerd zien of beoordelen of worden gedreven door irrationele angst. Als iedereen in de sloot springt, doe jij het dan ook? Veel mensen wel, maar niet iedereen. Als iedereen grote voorraden toiletpapier koopt omdat er een luchtwegvirus heerst, doe jij het dan ook? Als iedereen een mondkapje opdoet, doe jij het dan ook?

False consensus effect

Daarnaast moeten we ook nog rekening houden met het zogenoemde ‘False consensus effect’. Hierbij volg je de massa niet in direct handelen maar denk je dat iedereen dat doet en dan doe je het ook. Hierbij wordt dus door een individu de unanimiteit van een besluit of visie overschat. Zij denken namelijk dat iedereen net zoals zij zelf denken en handelen. Sommigen hebben daar meer last van dan anderen. Sommige beroemdheden, influencers of bekende Nederlanders denken bijvoorbeeld dat iedereen hen kent en ook waardeert en kunnen verbaasd zijn als de kassière bij de supermarkt hen niet herkend. Vandaag de dag neemt iedereen (ook zonder dit te vragen) van elkaar aan gevaccineerd te zijn. Onverwacht andersdenkenden worden door hen dan als dom, gevaarlijk en onwetend gezien. Is dit niet hetzelfde mechanisme als ‘Sociale bevestiging’? Nee, sociale bevestiging is evolutionair bepaald handelen, gericht op overleving van de groep (met alle errors). ‘False consensus effect’ is een individuele dwaalgedachte. In plaats van andersdenkenden altijd direct als dom of idioot te bestempelen zouden we ook bij ons zelf en onze directe omgeving kunnen nagaan of onze aannames wel juist zijn en dan wellicht ons denken bijstellen. Maar dat blijkt dan moeilijk.

Het inzetten van zogenoemde influencers en beroemdheden wordt in de moderne tijd veelvuldig gebruikt om Social proof en het False consensus effect te versterken. Het doel is dan om de grootst mogelijke groep hetzelfde te laten doen. Op social media is dit algemeen. Hierbij wordt niet altijd eerlijk gespeeld. Bijvoorbeeld het kunstmatig verhogen van het aantal volgers op social media door de beheerders daarvan. ‘Als iemand 400.000 volgers heeft, dan moet deze persoon wel goed zijn en goede idēen hebben’ zullen velen denken. Hierbij wordt vergeten dat misschien wel 300.000 volgers helemaal niet echt bestaan maar zijn toegevoegd door social media zelf. Of het selectief blokken van ‘dislikes’ en alleen ‘likes’ laten zien waardoor het lijkt alsof iemand alleen maar zinnige dingen zegt. Als een influencer iets zegt of doet (die ook nog eens last kan hebben van het False consensus effect), dan wil je het zelf ook zeggen of doen. Je wilt er immers bij horen met de influencers als voorbeeld. Heel begrijpelijk. Vertoont een influencer of beroemdheid echter geheel onverwacht asociaal of onethisch en afkeurenswaardig gedrag, dat ook als zodanig in de media komt, dan kan de publieke opinie ineens radicaal keren en volgen velen juist weer de mensen die het gedrag veroordelen. We hebben hier velen voorbeelden van gezien bij de #MeToo gevallen en wetenschappelijke fraude gevallen. Roem is zeker niet eeuwig. 

We zijn vooral gevoelig voor Social proof wanneer we onzeker zijn, wanneer we gewaardeerd willen worden door anderen, bang zijn buiten de groep te vallen of als we hierdoor privileges verliezen of juist krijgen. Social proof wordt steeds krachtiger als de groep meedoeners groter wordt en de beslissing die genomen moet worden ongewoon of dubbelzinnig is. In tijden van een crisis, zoals tijdens de huidige coronacrisis, zijn we sneller geneigd om anderen (blind) te volgen. Als iedereen een gezichtsmasker draagt dan doet iedereen het, sommigen zelfs ook in de buitenlucht en op de fiets (ook al lachte je twee jaar geleden nog om mondkapdragende Aziatische toeristen). Als iedereen zijn prik haalt, dan doe je het zelf toch ook (ook al haalde je nog nooit een griepvaccinatie). Als iedereen zich laat testen bij een snotneus, dan doe jij dat toch ook (ook als snoot je vroeger gewoon je neus en ging je door met de orde van de dag).

Herd behaviour en Implict egotism

Social proof kan echter ook zeer problematisch zijn. Een gevolgd besluit kan niet goed doordacht zijn of blijkt achteraf zelfs fout te zijn geweest. Of zij zijn met een zeker winstbelang door invloedrijke anderen gepropageerd. De geschiedenis van de mensheid zit hier vol mee. Het groepsdenken (‘Herd behavior’) kan dan uiteindelijk een slechte raadgever voor een individueel juiste beslissing zijn geweest. Maar kwalijker kan het aanleiding geven tot onethisch of dehumaniserend gedrag. De andersdenkenden worden namelijk openlijk in en door de groep veroordeeld, uitgesloten en gedehumaniseerd om het simpele feit dat zij het handelen van de grote groep niet volgen.

Als mensen die op ons lijken (geslacht, leeftijd, sociale klasse, seksuele geaardheid, geloof, etniciteit, uiterlijk, gedeelde interessen of politieke voorkeur) een bepaalde keuze maken zijn we eerder geneigd deze te volgen. Als zij die niet op ons lijken de beslissing nemen zijn we juist weer minder hiertoe geneigd. Dit heet ‘implicit egotism’ en heeft onder andere met spiegelneuronen in onze hersenen van doen. Eenieder kan hiervan vele voorbeelden voor de geest halen. 

In-group en Out-group bias, Linguistic intergroup bias en Out-group homogeneity bias

Social proof kan aanleiding geven tot zogenoemde ‘In-group – Out-group bias’. Medestanders in een bepaalde beslissing of gedrag worden blind als zijnde ‘goed’, ‘sociaal’ of ‘beter’ beoordeeld dan zij die anders besluiten of niet ‘meedoen’. In ons taalgebruik bevestigen we dan onze keuze en de keuze van de groep waartoe we zijn gaan behoren en veroordelen we alle buitenstaanders of andersdenkenden. Dit wordt ‘Linguistic intergroup bias’ genoemd. Bij het dehumaniseren van anderen in oorlogen wordt dit veel gebruikt. De andersdenkenden worden kakkerlakken, ratten of varkens genoemd. In geloofsoorlogen zijn de niet-gelovigen verachtelijke heidenen. Reden temeer om ze te doden of hun woonplaatsen te bombarderen. Op onschuldiger niveau kennen we dit bijvoorbeeld bij supporters van voetbalclubs. Bijvoorbeeld Feyenoord versus Ajax. Andersdenkenden (de ‘out-group’) worden door de in-group gemakkelijk als zijnde allemaal gelijkwaardig en inwisselbaar beoordeeld. Ze zijn geen onderscheidende individuen meer maar allemaal gelijk en minderwaardig. Dit wordt ‘Out-group homogeneity bias’ genoemd. De grootste groep bepaald doorgaans de publieke opinie.

In de huidige coronacrisis zijn al deze psychologische mechanismen duidelijk aanwezig. De in-group die overal een gezichtsmasker draagt veroordeelt anderen (out-group) die het masker niet of niet goed dragen (In-group – Out-group bias) en noemen hen ‘wappies’; ‘gekkies’ of ‘coronaontkenners’ en ‘gevaarlijk’ en ‘asociaal’ (‘Linguistic intergroup bias’) hetgeen aanleiding kan geven tot collectieve dehumanisatie, veroordeling, uitsluiting en discriminatie, hetgeen weer immoreel is. Zeker als influencers, bekende Nederlanders, artsen of de overheid hen ook zo noemen zien zij een bevestiging van hun gelijk en het ongelijk van de anderen. Hugo de Jonge noemde alle (hij had hier duidelijk last van ‘Out-group homogeneity bias’) andersdenkenden openlijk en collectief ‘wappie’s’ en als ‘ondermijnend voor de volksgezondheid‘ en een intensivist noemde onlangs in het Parool het deel van de ‘niet-gevaccineerden’ ‘wappies die niet te overtuigen waren’. Het stigmatiseren, ridiculiseren en dehumaniseren van alle andersdenkenden is gezien de tijdsgeest begrijpelijk (het gaat echt ergens over, er is een crisis) maar moreel bezien bedenkelijk. Er zijn, als je de moeite neemt om naar een ieder te willen luisteren, immers grote verschillen in de motivatie om je (nog) niet te laten vaccineren zoals 1. het rare ontkennen dat er überhaupt een virus is; 2. altijd principieel tegen vaccinatie zijn; 3. nog ‘even af willen wachten’; 4. ‘wachten op een ander vaccin dan de huidige’; 5. zeggen dat je natuurlijke immuunsysteem dit virus makkelijk aan kan en 6. het wantrouwen over een ‘experimenteel’ vaccin’. Dit is zeker geen homogene groep, maar wordt nu wel als zodanig door de ‘in-group’ gezien. Sommige niet-gevaccineerden zijn zeker het spoor bijster (1), maar anderen zijn juist weer zeer nadenkend. Ik vind het als filosoof boeiend om naar de argumentatie van zowel de in-group en van de out-groep te luisteren. Ik heb van mensen die zich bewust en overtuigd hebben laten vaccineren hele goede argumentatie gehoord, maar ook van mensen die bewust nog even willen afwachten hoorde ik goede motivatie en argumentatie. Beiden zijn het waard om naar te luisteren. Ook hoorde ik aan beide kanten verhalen waar ik mij geen enkel beeld bij kan vormen.

De dreiging van om als ongevaccineerde ‘uitgesloten te worden’ van allerlei sociale events (horeca, vakantie, theaters, bioscopen, pretparken, festivals, etc.) is voor velen heel groot geworden. Anticiperende vermijdingsschaamte (je voorbaat schamen dat je door je gedrag iets ergs anderen aandoet) doet nog een extra duit in het zakje. De ‘in-group – out-group bias onder een groot deel van de inmiddels gevaccineerden is daardoor groot. Ik hoorde vorige week op een terras iemand zeggen dat ‘Het een schande is dat er bij restaurants niet gecontroleerd wordt op vaccinatie en testbewijzen omdat ‘ongevaccineerden en besmettelijken’ gewoon toegang krijgen en daardoor aanleiding kunnen zijn voor volgende uitbraken’. Dat gevaccineerden zelf ook nog steeds besmettelijk kunnen zijn en de kans dat mensen zonder klachten anderen zouden besmetten heel klein is, wordt hierbij genegeerd. ‘Self-selection-bias’. Het is ‘gewoon’ geworden dat influencers en bekende Nederlanders morele druk uitoefenen om twijfelaars over de streep te trekken.  En dat terwijl zelfbeschjikking ten aanzien van medische ingrepen een groot goed is. Mensen die een jaar geleden op inhoudelijke argumenten nog zeiden dat zij zich niet zouden laten vaccineren kunnen nu niet meer wachten om hun prik te halen. Als bevestiging van hun social proof laten zij op social media weten en zelfs zien dat zij gevaccineerd zijn. Ik vind het een heel bijzonder sociaal medisch exhibitionisme. Voor corona zag je nooit dat iemand trots was om een medicijn in te nemen en dat de hele wereld wilde laten weten door in een selfie de pil in te nemen en dit beeld dan te delen. In plaats gewoon in anonimiteit je vaccin te nemen is een selfie maken terwijl het vaccin wordt toegediend haast een must geworden. En dan snel een bericht op Twitter of Facebook: ‘Ik heb mijn eerste (of tweede prik) gehad’. Een bewijs dat je écht deugt en tot de groep behoort.

Door velen wordt de hele groep bewust ongevaccineerden nu als asociaal en niet-solidair gezien, zij worden veroordeeld en velen willen hen het liefst uitsluiten van de samenleving (In-group – Out-group bias). De sociale druk neemt hierbij steeds meer toe. Velen zwichten dan voor de ‘Herd-behavior’ en willen de wereld dan ook laten weten dat zij ook ‘meedoen’. Influencers en bekende Nederlanders die zich openbaar laten vaccineren, zelfs life in praatprogramma’s op televisie, en dit vervolgens ruimhartig delen op social media, bedoeld om de twijfelaars een doorslaggevende motivatie te geven om ‘de prik te gaan halen’. Daarnaast is het opmerkelijk dat niet alleen de ‘eigen gezondheid’ (het coronavaccin is immers een zinvol middel om te voorkomen dat je na besmetting met SARS-CoV-2 ernstig ziek wordt of sterft) maar puur om ‘het terugkrijgen van vrijheid’ of het ‘voorkomen van besmetting van anderen’ of ‘op vakantie kunnen gaan’ voor velen de drive om zich te laten vaccineren en worden mensen die twijfelen over vaccinatie, die nog even willen afwachten, die een bepaald merk vaccin niet willen of zich om wat voor reden dan ook niet willen laten vaccineren gezien als verwerpelijke mensen die anderen hun vrijheid niet gunnen en die vrijheid bewust bedreigen of die anderen in gevaar brengen. Het wordt helaas steeds grimmiger.

News illusion

Waar halen we in barre tijden van onzekerheid onze kennis vandaan? Van wat anderen ons vertellen of laten zien en uit het ‘nieuws’. En die ‘anderen’ halen hun argumenten ook veelal uit het nieuws en van social media en zien dit als glasharde waarheid. Het is, met het volgen van nieuws, handig om te weten dat er iets in jouw wereld gebeurt waar je rekening mee moet houden, maar dat gaat niet op voor alles wat ons in het nieuws verteld wordt. ‘Nieuws’ kan ook een giftige vorm van kennis zijn. Nieuws is namelijk voor ons denken wat suiker is voor ons lichaam; ‘gemakkelijk te consumeren, bevredigend, direct overtuigend, maar destructief op lange termijn’. Ik kijk zelf als meer dan 15 jaar geen nieuws en actualiteitenprogramma’s meer en lees geen nieuws in kranten of op het internet. Tobber als ik ben. Ik mis daardoor volgens velen heel veel, maar mijn oordeelsvorming is zonder het nieuws beter, mijn denken helderder en mijn besluitvorming overdachter en adequater. Veel dichter bij mijn eigen waarden. Dat we denken dat het volgen van nieuws voor onze besluitvorming een voordeel heeft (maar het niet heeft) wordt wel de ‘News illusion’ genoemd. De invloed van het nieuws op ‘Social proof’; ‘In-group – Out-group bias’,‘Linguistic intergroup bias’; ‘Implicit egotism’; Imitators versus Initiators’ en ‘News illusion’ is enorm en vormt vaak de basis voor veel van ons handelen.

Als het nieuws achteraf onzin bleek of een voorspelling (‘We zitten volgende week in code zwart’; ‘Deze week zullen er 700.000 besmettingen zijn’, ‘Deze nieuwe variant zal flink huishouden in de samenleving‘ enzovoort enzoverder) niet uitkwam, dan wordt dit gemakkelijk genegeerd of genuanceerd omdat het ondermijnend kan zijn voor de heersende sociale bevestiging. De invloed van de media op individuele aannames, beslissingen en oordelen is de laatste anderhalf jaar enorm geweest. Twijfels of anders denken wordt niet op prijs gesteld en deze tobbers worden door de MSM helaas uitgesloten van het geven van hun mening. Terwijl dat juist zo inzichtgevend zou kunnen zijn.

Ik heb als nadenkende ethicus en filosoof al vele jaren interesse in deze psychologische en sociale fenomenen juist omdat ze zo vaak aanleiding kunnen geven tot immoreel gedrag (Dehumanisatie, veroordeling, uitsluiting en discriminatie). Ik observeer (in openbare ruimtes met mondkapje op) en overdenk. De laatste anderhalf jaar valt er veel te observeren en overdenken.

Het vergt echt moed om als individu ongevoelig te zijn voor de heersende sociale bevestiging en Herd behavior. De angst voor uitsluiting, dehumanisatie, discriminatie, uitschelden of nog erger is reëel en groot. Je moet wel heel sterk in je schoenen staan of heel erg idealistisch zijn om de groep niet te volgen en je eigen weg te gaan en hier openbaar voor uit te komen. Want, immers, wie wil er in deze dagen nou een ‘wappie’, ‘gekkie’, ‘coronaontkenner’ of ‘antivaxxer’ zijn? Ik ken een bewust ongevaccineerde gezonde vrouw die op de vraag ‘Of zij al gevaccineerd is’ maar een bevestigend antwoord geeft, maar zwijgend denkt: ‘Ja ik ben gevaccineerd tegen polio, mazelen, difterie, kinkhoest, tetanus etc, ….maar niet corona’. Zij zou bovenstaand T-shirt dus gewoon kunnen dragen. Ik moest hierbij denken aan Oskar Schindler (1908-1974) die in het openbare leven zich als nazi gedroeg en lid was van de NSDAP, maar onderwijl honderden Joden het leven gered heeft. Soms moet je als andersdenkende, om met jezelf in het reine te blijven, je klaarblijkelijk voegen naar het denken van de grote groep, maar persoonlijk anders handelen of denken.  

Er zijn door de geschiedenis heen altijd mensen geweest die tegen de sociale druk en sociale bevestiging in hebben gehandeld. Initiaters, rebellen, grensverleggens, denkers, idealisten, barricade-beklimmers maar ook domme dwarsliggers om het dwarsliggen, mensen met autoriteitsproblemen, zwevers en naïevelingen. En soms krijgen zij later openlijk gelijk. Zeker als de uitkomst van hun ‘verzet’ achteraf bezien moreel of wetenschappelijk correct is geweest of zelfs een groot sociaal voordeel bleek te hebben. De geschiedenis is er vol van en het ironische is dat het achteraf vaak als helden worden gezien. Denk maar aan bijvoorbeeld de Hongaarse arts Ignaz Semmelweiss (1818-1865).

Ik ben, als goed ethicus betaamd, er altijd wars van geweest om andersdenkenden zonder hen aan te horen, te beoordelen, veroordelen, ridiculiseren of negeren. De tijd heeft ons geleerd dat andersdenkenden immers best wat te melden en gelijk kunnen hebben. Ik luister aandachtig naar gevaccineerden en niet-gevaccineerden, naar mensen die zeggen dat we voor altijd anderhalve meter bij elkaar vandaan moeten blijven en naar hen die elkaar altijd zijn blijven omhelzen, ik luister naar wetenschappers die mij kunnen uitleggen waarom de vaccins veilig zijn en naar wetenschappers die daar hun twijfels over hebben, naar trouwe maatregelvolgers en notoire regelontwijkers, ik spreek en luister naar artsen en verpleegkundigen die door de coronacrisis in morele nood zijn gekomen en naar hen die het een saaie periode vonden. Ik heb gesproken met een coronademonstrant, maar ook met een agent die op het Malieveld ‘orde heeft gehouden’. Ik hoor met volle interesse hun argumentatie aan, ik leer van hen, ik overdenk hun woorden, en trek vervolgens mijn eigen afgewogen plan.

Aan alle lezers van deze blog: Sta altijd open voor de mening van andersdenkenden en respecteer deze, herken bij jezelf en anderen bovenstaande onvermijdelijke psychologische mechanismen en hou jezelf verre van blinde beoordeling, veroordeling en dehumanisatie van andersdenkenden. Van dit laatste is maar zelden iets goeds gekomen. Dat maakt je gewoon een goed mens.

Disclaimer:

Voor hen die nu denken dat ik tegen vaccinatie ben, die moet ik teleurstellen. Dat ben ik niet. Juist voor mensen die een groot risico lopen op opname in een ziekenhuis en op de IC met COVID en sterfte kan een vaccin een verschil maken.

Ik ben een objectieve observator en denker. Ik heb bepaalde zaken in deze blog genoemd en anderen ongenoemd gelaten en getracht daar recht te doen aan verschillende visies.

Drie boeken die mijn denken over het bovenstaande sterk hebben gevormd (en daarom vind ik het ‘must-reads’)