Er is mij inconsequentie verweten. Dat is niet iets nieuws, ik heb dat vaker ervaren, meestal zit dat in the eye of the beholder .

In een interview met de Volkskrant en in een podcast van het Erasmus MC heb ik namelijk gesteld dat ik het gevolgde beleid om verspreiding van het SARS-CoV-2 in de samenleving te bedwingen ondersteun. De reden om dat te stellen is dat het ingestelde beleid (de intelligente lockdown, tijdens de uitbraak fysieke afstand houden met de anderhalve meter maatregel) gericht is op het voorkomen of beteugelen van een snelle verspreiding van het virus in de samenleving en daarom juist is. Het aantal infecties is  tijdens de uitbraak zodoende beperkt, de toestroom van geïnfecteerde patiënten afgevlakt en het aantal patiënten dat is komen te overlijden wellicht beperkt (flatten the curve). Het beoogde effect lijkt te zijn bereikt.

Dit beleid en het directe effect (flatten the curve) ondersteun ik en is naar naar mijn stellige overtuiging in beginsel dus moreel juist te noemen. Dit zal voor sommigen raar klinken omdat zij dachten te lezen of horen dat ik het beleid op zich (los van de consequenties) slecht vond. Maar dat is het effect van ongelukkig knippen en plakken en het gebruik van niet kloppende koppen/titels en het gebruik van woorden die de lezer op het verkeerde been zetten.

Zo is de titel van een recent video-interview met mij ‘Coronabeleid is inhumaan’. Dat lijkt niet te kloppen met hetgeen ik in de Volkskrant beweerd heb. Hoe kan ik immers als ethicus inhumaan beleid ondersteunen? Sommigen hebben mij daarom inconsequentie verweten. Ikzelf ben dan ook niet gelukkig met deze titel. Het overkomt velen die met enige ongerustheid de kop of titel boven hun interviews in kranten of andere media zien verschijnen. De macht van de koppenmakers is groot. Ik onderga dat meestal maar gelaten: je hebt er immers weinig tot geen invloed op. Maar omdat vele lezers/kijkers de nuance daar niet in zien is het oordeel op social media snel gemaakt.  De kop of titel moet immers de lezer/kijker lokken. Met een stellige titel of kop lok je immers meer lezers dan met een suffe niet prikkelende.

Waarin zit dan het verschil? Ik spreek mij toch scherp uit over de gevolgen voor bijvoorbeeld bewoners van een verzorgingshuis. In beide interviews onderstreep ik namelijk nadrukkelijk dat ik een deel van de effecten van het beleid (de groteske psychologische, psychosomatische, intermenselijke, culturele en economische schade) ethisch zeer problematisch vind en bepaalde gevolgen zelfs inhumaan of immoreel. Nogmaals, door onhandig of bewust knippen en plakken worden sommige uitspraken verkeerd gelinkt. Dat vind ik altijd erg jammer en velen zullen dit herkennen als het lot van je hoofd boven het maaiveld uitsteken.

Het SARS-CoV-2 beleid heeft voor mij dus zowel een goede als een slechte uitkomst. In de ethiek wordt dit het principe of de doctrine van het dubbel effect genoemd. Veel handelingen of beleidsmaatregelen kunnen zowel een goede uitkomst als, al dan niet voorzien, een slechte uitkomst of bijwerking hebben. Klassiek voorbeeld is de arts die een hoge dosering sederende medicamenten geeft aan een stervende patiënt die ernstig lijdt, terwijl hij kan voorzien dat de patiënt hierdoor mogelijk eerder sterft (dit was het geval in de casus van Nico Tromp). De goede uitkomst van de handeling is dat het lijden voorbij is (de voorziene goede uitkomst), maar ook dat de patiënt eerder overlijdt (de voorziene slechte uitkomst). Maar het doel was om het lijden over te laten gaan, niet om de patiënt te doden.

Er zijn een aantal regels voor de ethische beoordeling van het dubbel effect.

1. De aard van de handeling of het beleid is goed in zichzelf, of neutraal.
2. Degene die de handeling uitvoert of het beleid maakt heeft de intentie goed te doen en niet als doel om het slechte effect te gebruiken als een middel tot de goede uitkomst of als doel in zichzelf.
3. Het goede effect weegt zwaarder dan het slechte effect, zodanig dat het te rechtvaardigen valt om ook de slechte uitkomst te aanvaarden. Daarbij wordt er weliswaar alles aan gedaan om de slechte uitkomst zoveel mogelijk te beperken.

Ik vind met betrekking tot het SARS-CoV-2 beleid:

1. Dit beleid en de directe gevolgen in beginsel goed en moreel juist  (flatten the curve) (de goede uitkomst).
2. Echter, de gevolgen van sociale en fysieke isolatie van bepaalde groepen burgers  en het langdurig volhouden van fysieke distantie (1,5 meter regel) in de samenleving onmenselijk (in de zin van niet in overeenstemming wat belangrijke waarden voor de mens zijn) en in sommige gevallen zelfs immoreel (de slechte uitkomst).

Kijkend naar het ingestelde beleid ten aanzien van de verspreiding van SARS-CoV-2 en beoordeling vanuit het principe van het dubbel effect kom ik tot de volgende afweging:

1. De aard van het beleid is moreel juist maar niet neutraal en het directe effect van het beleid (flatten the curve) is juist.
2. Ik ga ervan uit dat de intentie van het beleid goed is geweest en de slechte uitkomsten  wel of niet voorzien zijn geweest, maar geen doel op zichzelf waren.
3. Of de goede uitkomsten opwegen tegen de slechte uitkomsten is iets dat nu onderzocht moet worden en gewogen op economisch, psychologisch, sociaal en medisch gebied. Ook of de goede uitkomst de slechte uitkomst wel kan rechtvaardigen. Is het langdurig volhouden van de fysieke distantie wel juist? Is het middel niet erger dan de kwaal? Velen spreken zich daar nu over uit. Vooral op de betere social media. Daarvan kunnen we leren voor een toekomstige uitbraak en zullen we open moeten staan voor een eerlijke weging tussen doel, middel en effect.

Als ethicus observeer ik alle gevolgen van het beleid, benoem de goede en slechte uitkomsten en in sommige gevallen verbind ik daar een oordeel of waarde aan. Dit heb ik geuit in genoemde interviews waarbij ik op mijn beurt óók weer afhankelijk ben van hoe er in geknipt of gemonteerd wordt of de boodschap vervolgens juist wordt weergegeven en begrepen. Ik vind het altijd zeer wonderlijk hoe een en hetzelfde  artikel of interview tegenovergesteld wordt geïnterpreteerd. De waarheid blijkt dus echt in the eye of the beholder.

Inconsequent ben ik dus niet, maar in de media ben ik wél afhankelijk van de hen die koppen en titels maken boven mijn weergegeven mening en de interpretatie van derden.

‘De eenzaamheid is bijna hoorbaar, het eeuwig suizen van een ketel net onder het kookpunt’

Erwin Mortier in Gestameld liedboek, 2011, p.101

In de rusteloze inspanning om een virus in de samenleving te beteugelen wordt nu al maanden de fysieke aanraking van hen die het zo hard nodig hebben geofferd. Ouderen en chronisch lichamelijk en verstandelijk beperkten in verzorgings- en verpleeghuizen werden plots afgesloten van diegenen die hen uit verbintenis en liefde wilden aanraken, strelen, vasthouden en zoenen. Zij hadden veelal geen keus. Het offer moest gebracht worden. Uit solidariteit. Solidair naar wie? Naar andere kwetsbaren en ouderen? ‘Mijn enige misdaad voor deze gevangenis is dat ik oud ben,’ zei een 88-jarige vrouw. Konden geliefden elkaar thuis nog gewoon aanraken, voor geliefden waarvan er een in een verzorgingstehuis woont en de ander daarbuiten was dit niet meer toegestaan.

Er ontstond al snel een hongersnood. Huidhonger. Streelhonger. Zoenhonger. Door het gemis aan aanraking verhongerden velen. Hun weerstand daalde. Hun immuunsysteem faalde toenemend. In eenzaamheid en hopeloosheid verkommerden zij. Velen sloten zich af van hun gevoel en stierven in eenzaamheid. Hulpverleners met de beste bedoelingen waren slechts surrogaat voor de geliefden. Zij konden de liefdevolle aanraking van de echte verbintenissen niet vervangen. Echtparen die een leven lang hun liefde naar elkaar hadden kunnen uiten, elke dag weer, mochten dit ineens niet meer. De uitgeslotenen snapten het niet. Waarom waren zij verlaten? ‘Ik ben ineens zo alleen,’ riep een 90-jarige vrouw elk uur van de dag naar de verzorgers. Er gingen er stuk door eenzaamheid. Terwijl zij nog niet stuk hadden hoeven gaan. Was het middel erger dan de kwaal? In de MS-media en social media verschenen vele schrijnende verhalen.

Ik stelde in een radiouitzending dat ouderen in de verzorgingshuizen door het gebrek aan aanraking verkommerden. De versoepeling waarbij een familielid een uur per week op anderhalvemeter mocht komen is gelijk een hond een kluif voorhouden en deze weer snel weg trekken. Er mocht nog steeds niet aangeraakt worden. Liane de Haan van de ouderenbond ANBO zei in dezelfde uitzending dat ik het hier mis had. Er verkommerden en verpieterden volgens haar écht geen ouderen in de liefdevolle verzorgingshuizen. Zij zei zelfs dat demente bewoners er rustig van werden en dat daarom de ingestelde regel helemaal niet zoveel kwaad kon. Hadden dan alle wanhopige familieleden die mij de meest hartverscheurende berichten stuurden het mis? Logen zij? Waren de foto’s die zij van hun ouders stuurden gefotoshopt? En konden de ouderen en zij die afhankelijk zijn van toevallige aanraking gemakkelijk maanden lang zonder lichamelijk contact? Was de maandenlange sociale en fysieke isolatie helemaal niet zo erg? Was hetgeen ik in de vele, vele wetenschappelijke publicaties over isolatie, quarantaine, huidhonger, hand-vasthouden, las dan baarlijke onzin? Hadden de hulpverleners die mij schreven dat demente bejaarden rusteloos in de nacht dwaalden en riepen op zoek naar hun geliefden het zo mis?

Ik vind de regels om het virus te beteugelen in beginsel moreel juist. Ik laat slechts de vreselijke bijeffecten zien van deze noodzakelijke maatregelen in de hoop dat we ervan leren en het een volgende keer wellicht anders kunnen doen. Als een heilzaam medicament dat ernstige bijwerkingen heeft en waarbij wetenschappers op zoek gaan naar een medicament dat even goed helpt tegen de kwaal maar wat minder of mildere bijwerkingen heeft.

Als iemand een kat streelt gaat deze spinnen. En wij strelen onze honden en katten elke dag. Deze dieren komen erom vragen. Geliefden kunnen niet van elkaar af blijven. Ga nooit weg zonder zoen en kom niet thuis zonder een fysieke aanraking. In bed, in de nacht, elkaars hand vasthouden terwijl de regen tegen de ramen slaat. Als je verdrietig bent schuilen in de armen van hen die van jou houden.

Lichamelijke aanraking is werkelijk van levensbelang. Zonder regelmatige fysieke aanraking en sociaal contact kan een mens door eenzaamheid sterven. Dat we nu de fysieke aanraking tijdelijk moeten ontberen dient daarom zo kort als mogelijk te zijn. Zo snel als mogelijk en verantwoord moeten we terug naar de normale, warme omgang met elkaar. Daar zullen toch de meesten het met mij eens zijn.

Sommigen verwoorden naar mij de waarde van de aanraking zo mooi. Zoals Mirjam die mij dit bericht stuurde over het contact met haar dochter:

Wij hebben 28 jaar voor onze dochter gezorgd, 23 jaar thuis, zij was totaal verzorgingsafhankelijk. En wat deed het ons goed om met haar en elkaar te zijn. Te ademen in haar ritme, als een aanraking van twee zielen, stil te staan de tijd te nemen en onvoorwaardelijk liefdevol aan te raken. Aanraking was onze taal onze communicatie. Spiertonus, huidspanning voelen, strelen en vasthouden, masseren en samen op de bank in slaap vallen, zij op schoot en hoe groter haar scoliose hoe heftiger de epilepsie we hielden vast, zo mooi. En zij beloonde ons met bewustzijn in haar ogen, ogen als sterren en een prachtige glimlach. Wat mis ik haar soms. Zonder vast te houden, een troostende hand te voelen, bemoedigend aan te raken verliezen we onze menselijkheid. Dus ik geef een hand met respect voor de ander die nee mag zeggen, ik hou vast liefst 20 seconden zodat het gelukshormoon vrij kan komen. Ik ben blij met de uitwisseling van levensnoodzakelijke goede bacteriën en ik was mijn handen iets vaker. Mijn menselijkheid ga ik niet verliezen, ik doe normaal.

‘Ja maar er zijn ook veel jonge mensen met COVID-19 opgenomen en overleden’ is mij vaak verweten als ik stelde dat het met name oudere mensen waren die getroffen worden door het SARS-CoV-2 en COVID-19.

‘Hoe jong is dan jong?’ was mijn wedervraag.

‘Nou dertigers, gezond en sportief,’ werd dan gezegd.

Had ik het mis? Overdreven zij? Tijd om de stand van zaken per 1 juni op een rijtje te zetten.

Voor de argumentatie heb ik een ‘jong iemand’ gedefinieerd als jonger dan veertig jaar en een ‘oudere‘ als iemand die ouder is dan zeventig jaar. Daarmee zeg ik niet dat iemand van 40 of 60 jaar niet ‘jong’ is.

Ziekenhuisopnames (gegevens RIVM/CBS)

In totaal zijn tot 1 juni 2020  11.744 patiënten met COVID-19 of een verdenking daarop in Nederlandse ziekenhuizen opgenomen geweest.  Daarvan waren er 4126 (35,1%) ouder dan zeventig jaar en 608 patiënten (5,1%) jonger dan 40 jaar.

Er zijn in Nederland 5962 patienten aan COVID-19 overleden. Daarvan waren 4290 patienten ouder dan 70 jaar (72%) en 15 patiënten (0,2%) jonger dan 40 jaar. Er is één patiënt, jonger dan 20 jaar, in Nederland overleden aan COVID-19. Van de 5962 overledenen was 62% (n=3684) ouder dan 80 jaar en 18% (n = 1098) ouder dan 90 jaar. Het waren dus met name ouderen die zijn overleden aan de gevolgen van COVID-19.

Van alle in Nederlandse ziekenhuizen opgenomen patiënten had 70% bewezen een of meer onderliggende chronische ziekte(n), 10% had dit niet en van 20% was dit bij opname onbekend.

Opname op de intensive care (gegevens NICE)

Op de intensivecareafdelingen (IC) lagen de meest zieke COVID-19 patiënten.

In totaal zijn op Nederlandse IC’s tot 1 juni 2020 2887 patiënten met bewezen of daarop verdachte COVID-19 opgenomen. Daarvan zijn er 829 patiënten (28,7%) op de IC overleden. Van deze overledenen waren er 427 patiënten (51,5%) ouder dan 70 jaar en 10 patiënten (1,2%) jonger dan 40 jaar. Ongeveer zeventig procent van de patiënten met COVID-19 heeft de IC levend kunnen verlaten.

Analyse

In 2019 had Nederland 17.282.163 inwoners, waarvan 8.101.825 mensen jonger waren dan 40 jaar (46,8% van de gehele bevolking). Uit deze leeftijdscategorie zijn 608 mensen in het ziekenhuis opgenomen met COVID-19, dat is 0,007% van deze 8.101.825 Nederlanders. De vijftien patienten jonger dan 40 jaar die aan COVID-19 zijn overleden vertegenwoordigen 0,0001% van deze leeftijdscategorie.

De kans dat in Nederland iemand van 30 jaar komt te overlijden (aan wat voor oorzaak dan ook) is voor mannen 0,054% en voor vrouwen 0,034%. Op veertigjarige leeftijd is dat voor mannen 0,114% en voor vrouwen 0,090%.

Gelukkig zijn maar zeer weinig jongeren, in deze analyse gedefinieerd als jonger dan veertig jaar, zodanig getroffen door COVID-19 dat zij in een ziekenhuis moesten worden opgenomen of aan de gevolgen daarvan overleden zijn. Vrijwel allen overleefden de ziekte. En bleek de kans om aan COVID-19 komen te overlijden voor iemand die jonger is dan 40 jaar vele malen kleiner dan de kans om te komen overlijden aan een andere oorzaak.

Dit alles doet uiteraard niets af aan het lijden van alle individuele patiënten, waarvan gelukkig het grootste deel de ziekte heeft overleefd, maar waarvan velen nog een lang traject van revalidatie en herstel tegemoet moeten zien. Maar dit is iets dat verre van uniek is voor een ziekte als COVID-19.

We weten niet hoeveel meer jongeren COVID-19 zouden hebben gekregen zonder de maatregelen, die kristallen bol hebben we niet, maar uit de statistieken van andere landen met hogere aantallen blijkt dat jonge mensen zelden ernstig getroffen zijn over overlijden door besmetting met SARS-CoV-2 en COVID-19.

Worden alleen ouderen en mensen met comorbiditeit zodanig getroffen door het coronavirus dat zij COVID-19 ontwikkelen? Er wordt, ter verdediging van dat corona een onvoorspelbaar killervirus is dat ook gezonden vanuit een onbeschadigd bestaan kan treffen, gezegd dat door te stellen dat alleen ouderen en chronisch zieken komen te overlijden aan COVID-19  het probleem van het virus gebagatelliseerd wordt. Mij wordt ook verweten dat ik gesteld heb dat het vrijwel niet voorkomt dat jonge gezonde mensen op een intensive care aan COVID-19 komen te overlijden.

In onderstaande analyse ga ik, voor de argumentatie, ervan uit dat een jong iemand jonger is dan veertig jaar en aan de gevolgen van COVID-19 is overleden.

De sterfte aan COVID-19 is wereldwijd onder ouderen (ouder dan 70 jaar) het hoogst. Dat is geen punt van discussie en verklaarbaar omdat zij veel gevoeliger zijn voor het krijgen van een fatale infectie. Dat is het natuurlijk gevolg van het verouderen van het immuunsysteem. Daarom komen de meeste ziekten die met chronische inflammatie te maken hebben in de figuurlijke herfst en winter van het leven. Een acute infectie verloopt dan snel fataal. Dat zien we in de verpleeg- en verzorgingshuizen. Er zijn bij deze ouderen bij zo’n aanval nog maar heel weinig soldaten (afweer) over die het fort (het oude lichaam) kunnen verdedigen.

In Italië werd dat al snel duidelijk. Hieronder een tabel van de verdeling van leeftijd bij overlijden van 2870 COVID-19 patiënten in Italië. Het overgrote deel is ouder dan zeventig jaar. Van de overleden patiënten waren er negen (dat is 0,31%) tussen 30 en 39 jaar. Er waren onder de overleden patiënten er geen die jonger waren dan dertig.

In Italie had slechts 1,2% van 481 daarop onderzochte patienten geen comorbiditeit, 23,5% een onderliggende ziekte, 26,6% twee en 48,6% drie of meer.

In Nederland zijn tot 17 mei 2020 5680 patiënten overleden aan bewezen COVID-19, 5037 (89%) overleden patiënten waren ouder dan zeventig jaar en 14 (0,24%) patiënten waren jonger dan veertig jaar.

Van de in Nederland overleden COVID-19 patiënten die jonger waren dan zeventig jaar had 70% een onderliggende ziekte(n), 10% geen onderliggende ziekte(n) en van 20% was dat bij opname in het ziekenhuis niet bekend. 43,5% had ziekten van hart en bloedvaten, 26% diabetes, 25% chronische longziekten, 15% kanker en 15% chronische neurologische ziekten.

Van de eerste honderd COVID-19 patienten in het Elisabeth Tweesteden ziekenhuis in Tilburg had ongeveer 80% onderliggende ziekten waarvan de meesten hypertensie en suikerziekte.

Ook bij andere acute infectieziekten zoals influenza zien we dat de meeste patienten comorbiditeit hebben voorafgaande aan opname. Bij de H3N2 was dat ruim 80% . Dit is logisch en verklaarbaar. Veel van de onderliggende ziekten zijn systemische inflammatieziekten waardoor de gevoeligheid voor infecties vele malen groter is. Het is al heel lang bekend dat het hebben van suikerziekte de patiënten veel vatbaarder voor infectieziekten maakt.

Belangrijk om te bedenken is dat niet alle ziekten worden gerekend onder comorbiditeit, het zijn vooral de voor de hand liggende onderliggende chronische ziekten zoals diabetes mellitus, hypertensie, hart-en vaatziekten, COPD en kanker. Ziekten zoals chronische reumatoïde artritis, psoriasis en andere minder voorkomende chronische inflammatoire ziekten, maar ook verminderde weerstand door chronisch medicijngebruik zijn niet meegenomen in de berekeningen, maar kunnen gezien hun invloed op immuniteit wel degelijk van belang zijn geweest bij het krijgen van (fatale) COVID-19.

Ja het is waar, en ook heel triest, dat in Nederland ook enkele jonge mensen zijn komen te overlijden aan COVID-19. Ook gezonde jonge mensen. Van de 5680 overleden patiënten in Nederland (stand tot 17 mei 2020) waren er veertien overledenen jonger dan veertig jaar. Dat is 0,24% van alle aan COVID-19 in Nederland overleden patienten.

Ook jonge mensen komen helaas voortijdig te overlijden. Aan ongevallen of kanker. In 2018 overleden  in Nederland 153.363 mensen, waarvan 1464 in een leeftijd tussen 25-40 jaar. Dat is 0,9% van de totale sterfte. En de 14 jonge COVID-19 doden? Dat is dan 0,9% van de overlijdens in deze leeftijdcategorie.

En, laten we voor de argumentatie, stellen dat het bij deze 14 jonge overledenen blijft en er er geen jonge COVID-19 overledenen meer bijkomen. Per jaar gaan er zo’n 150.000 mensen dood in Nederland. Dan vormen deze 14 overledenen 0,009% van alle overledenen. In het individuele geval is het uiterst tragisch en vreselijk voor de nabestaanden, maar, vergeef mij alsjeblieft het kille gebruik van de getallen, statistisch verwaarloosbaar klein over het grote geheel.

Hoe toch enkele jonge gezonden mensen zo ziek kunnen worden en komen te overlijden aan COVID-19 terwijl bijna alle leeftijdgenoten niet ziek worden is vooralsnog onduidelijk. Mogelijk dat zij toch een onbekende genetische afwijkinghebben die hen zo gevoelig maakt voor het krijgen van een fatale infectie.

Het is dus waar dat enkele jonge gezonde mensen komen te overlijden aan COVID-19, maar gelukkig zijn dat er heel weinig.

Eerder schreef ik in mijn blog ‘Oversterfte door verkommering en eenzaamheid’ over de moeder van Jeannine. De Volkskrant pakte het verhaal op en journalist Maud Efting publiceerde over dit schrijnende voorbeeld van de gevolgen van sociale en fysieke isolatie ter voorkoming van de verspreiding van het coronavirus een groot artikel. Gisteren ontving ik van Jeannine een bericht over het vervolg:

‘Ik heb al eerder gereageerd op uw artikel met mijn verhaal over mijn moeder van 94, een kleine drie weken geleden. Hoe ik zo schrok toen ik bij een eerste maal beeld bellen haar aftakeling zag in 6 weken tijd. Hoe bij mij alle allarm bellen afgingen. Hoe ik alles uit de kast hebt gehaald om toegang te krijgen tot haar. Zij had geen corona!!! Door afgesloten te raken van het dagelijkse bezoek dat zij kreeg. We hebben uiteindelijk toegang gekregen, het was echter te laat. We hebben haar afgelopen maandag begraven. Ik heb persoonlijk de schouwarts gesproken en wilde weten wat als reden van overlijden genoteerd zou worden. Het antwoord was: ‘ ik mag eenzaamheid niet noteren, in dit soort gevallen noteren we hartfalen’ . Vanaf het moment dat wij permanent toegang kregen heeft ze nog 3 dagen geleefd, er was geen weg meer terug.’

De opmerking van de huisarts ‘Ik mag eenzaamheid niet noteren, in dit soort gevallen noteren we hartfalen’ bleef lang bij mij hangen. Als oude mensen in verpleeg- en verzorgingshuizen komen te overlijden wordt inderdaad pragmatisch ‘hartfalen’ als doodsoorzaak genoteerd. En op zich is dit niet verkeerd, het is inderdaad in de meeste gevallen het hart dat uiteindelijk stopt met kloppen. En als er geen andere evidente doodsoorzaak, zoals kanker of een pneumonie, aan te wijzen is wordt hartfalen dan op de overlijdensverklaring genoteerd. In geval van de moeder van Jeannine is hartfalen weliswaar de uiteindelijke reden tot het overlijden, maar de aanleiding tot het falen is toch echt eenzaamheid en verkommering door gedwongen sociale isolatie. In mijn blog ‘Voortijdig overlijden en psychisch leed door quarantaine en sociale isolatie’ heb ik beschreven dat geïsoleerde mensen een twee maal grotere kans hebben op overlijden door hartfalen juist als direct gevolg van de sociale isolatie in vergelijking met hen die wel sociale en fysieke contacten kunnen onderhouden.

Het hart dat faalt omdat het niet meer door liefde verwarmd wordt is een ander hart dat faalt omdat het mechanische kracht niet meer heeft om te pompen. De term is hetzelfde maar de aanleiding is werkelijk zo verschillend.

Doordat artsen als doodsoorzaak simpel de vergaarbak ‘hartfalen’ noteren bij de een overlijden van een door gedwongen isolatie verkommerde oudere zullen wij nooit de werkelijke impact van deze secundaire coronadoden weten. En dat terwijl ik weet dat er ook artsen zijn die bij elke pneumonie aan het einde van het leven de laatste weken als doodsoorzaak COVID-19 noteren zonder dat dit ooit getest of bewezen is. Hierdoor wordt de statistiek volkomen onbetrouwbaar en zullen de uiteindelijke getallen ons bar weinig leren over wat er werkelijk in de verpleeg- en verzorgingshuizen heeft plaatsgevonden.

De afgelopen weken zijn wij in de opgelegde isolatie van elkaar geweest. Anderhalve meter afstand moesten wij tot elkaar nemen. Thuis werken. Dit om te voorkomen dat het coronavirus teveel mensen zouden besmetten en die op hun beurt weer anderen, waaronder kwetsbaren, zoals bejaarden en mensen met onderliggende chronische ziekten, zouden kunnen besmetten. Deze kwetsbaren zouden ernstig ziek kunnen worden en zouden aan de gevolgen daarvan kunnen komen te overlijden. Het voorkomen van ziekten en (voortijdig) overlijden is uiteraard een groot moreel goed en een belangrijk doel van de gezondheidszorg. De meeste mensen zullen echter, bij besmetting met het coronavirus, hier gelukkig niet ernstig ziek van worden. Door de stringente handhaving van de anderhalve meter regel, met, bij overtredingen, een boete van niet minder dan 390 Euro, is de incidentie van ziekenhuisopnames afgevlakt, waardoor de zorg niet is overbelast geraakt. So far so good.

Eerder heb ik aangegeven dat een anderhalve meter samenleving om meerdere redenen niet ‘normaal’ is en het feit dat onze minister-president heeft aangegeven dat ‘de anderhalve meter samenleving het nieuwe normaal is’ mensen hoop heeft ontnomen. Het moet een ‘tijdelijk abnormaal’ zijn en wat een goede vriendin van mij zei: ‘dat wat abnormaal is en nooit normaal mag worden’. Door te stellen dat het abnormaal is en tijdelijk geef je mensen hoop op terugkeer naar het normale. Iets waar iedereen naar snakt.

Ik ben geschrokken als ik op straat ontweken werd door mensen met angst in de ogen, al dan niet verborgen achter mondkapjes en met handschoenen aan. Alsof ik melaats ben. Ik ben klaarblijkelijk een potentieel gevaar, een dreiging. De angst regeert en dit vind ik dit zeer verontrustend. De al zo individuele samenleving is door corona nog individueler geworden.

Het virus heeft in de wereld enorm veel leed gebracht en niet alleen aan de direct getroffen zieken. De indirecte schade, economisch en persoonlijk, is enorm. Mensen zien hun bedrijven crashen, anderen zien hun werk in de gesloten bedrijven in problemen komen, om nog maar te zwijgen over het inmense en vreselijk inhumane leed door de opgelegde isolatie van bewoners van verpleeghuizen, hospices en verzorgingshuizen. Dat leed staat buiten kijf en is voor mij misschien wel de grootste ethische kwestie van de crisis waarvan ik oprecht verbijsterd door ben dat het heeft kunnen gebeuren. Met open ogen zag de samenleving geïsoleerde ouderen verkommeren en in eenzaamheid sterven. De noodkreten waren door merg en been gaand. Met verbijstering heb ik managers horen zeggen dat de isolatie weliswaar vreselijk is maar zeer noodzakelijk. Hoeveel gemis aan empathie kan je hebben? Niemand heeft ook de mening van de sociaal geïsoleerde ouderen zelf gevraagd. Er is overweldigende literatuur voor handen die laat zien dat sociale isolatie en eenzaamheid overduidelijk zijn geassocieerd met sterfte. Hetgeen wij krampachtig willen voorkomen (sterfte) wordt in werkelijkheid juist veroorzaakt door de ingestelde maatregelen. Dat heeft mij triest en kwaad gemaakt.

Er was ook leed door het opschuiven van de reguliere zorg. Patienten verkeerden in angst door uitstel van diagnostiek en behandeling. Maar ook de noodzakelijke zorg die door fysiotherapeuten werd gegeven en door de coronacrisis beeindigd moest worden. Ook hier ontstond terugval van ziekten en beperkingen.

Iemand vroeg onlangs aan mij of ik vond dat deze periode, naast al het leed, ook iets goeds heeft gebracht. Volmondig kan ik, hoe raar dat ook mag klinken, daarop ja zeggen. Er zijn ook mooie dingen uit voort gekomen. In deze periode is de natuur mondiaal op adem kunnen komen. Ik was verrast en verheugd door de veerkracht van de natuur die zich op vele aspecten razendsnel wist te herpakken. Vervuiling verdampte voor onze ogen. Dat stelde mij gerust. Ik heb genoten van de intense stilte in steden en op de wegen. Steden waren sinds vele jaren ineens zonder eindeloze horden toeristen met rolkoffertjes. Op zondagen ben ik in allervroegte met tachtig kilometer per uur over snelwegen gereden waarbij ik niemand tegenkwam. Ik stopte op parkeerplaatsen en voelde bewust de stilte en de tot rust gekomen natuur. Ik kon genieten van de schoonheid van de lucht, die eens niet vervuild was door de uitstoot van honderdduizenden vliegtuigen.

Er is door het RIVM geadviseerd om vrienden en familie in deze weken van isolatie niet op te zoeken of te ontmoeten. Blijf bij elkaar weg! Ik weet dat velen, ongehoorzaam, hun familie en vrienden, hetzij selectief, toch zijn blijven ontmoeten. Ook ik ben een paar zeer goede vrienden vanaf het begin blijven zien, andere vrienden wilden geïsoleerd blijven hetgeen uiteraard te respecteren is. Ik mis de connectie met sommigen van hen wel, maar met anderen helemaal niet. Afwezigheid selecteert klaarblijkelijk. Wij, de enkelen die elkaar toch bleven ontmoeten, wisten van elkaar dat wij niet ziek waren en dat wij niet tot risicogroepen behoorden. Wij realiseerden ons terdege dat geadviseerd werd om elkaar niet te ontmoeten, maar nooit hebben wij het gevoel gehad een gevaar te vormen voor wie dan ook. Angst voor besmetting en verspreiding is nooit een issue voor ons geweest en wij waren daar zeker niet naief in. Voor ons was dat de invulling van de intelligente lock-down. We zijn niet onverstandig geweest. Wij hadden de afspraak als wij verschijnselen zouden krijgen wij onszelf direct zouden isoleren, maar dat is nooit gebeurt. Onze relaties zijn, juist doordat wij bijvoorbeeld niet uit eten konden gaan en wij onze aandacht niet hoefden te delen met anderen, verdiept. Wij stilden elkaars huid- en aandachthonger, wij hebben intense gesprekken gevoerd die wij anders nooit zouden hebben gehad en samen genoten wij van de rust die de verlaten samenleving uitstraalde. In deze rust bracht het ons bezinning over wat er werkelijk in het leven toe doet. Bezinning over prioritering van wat ons nu werkelijk geluk geeft. Dat dat met name in de kwaliteit en niet de kwantiteit van onze verbintenissen te vinden is. Wij sloten ons, als wij elkaar ontmoeten, bewust af van de corona samenleving en spraken over hoopgevende en geluk generende aspecten van het leven. Zonder de coronacrisis hadden we daar de tijd en ruimte niet zo voor genomen.

En in de academie? Doordat congressen en symposia afgelast waren realiseerden wij ons ineens dat we ook heel goed zonder konden. Maar ook realiseerden wij dat het bezoeken van deze gelegenheden vooral sociale events waren die in een anderhalve-meter samenleving heel moeilijk zullen gaan worden. Ik heb vele academici gesproken die zich ineens afvroegen wat er nu werkelijk toe doet.  Zij dachten na over de perverse prikkel van publish or perish. De rat race. Het academisch priapisme. Ook was er bij velen bezinning over de inhoud en organisatie van de gezondheidszorg. Waarom ontstond er een zo dramatische daling in het aantal stress-gerelateerde ziekten zoals hartinfarcten en beroertes? Wat is het effect van een daling in het aantal ongevallen? Waarom was een groot deel van de door COVID-19 getroffen patienten al lange tijd chronisch ziek waaronder veel leefstijl gerelateerde ziekten? Wat zegt dat eigenlijk allemaal over onze samenleving voordat corona kwam? Hoe kan het zijn dat tijdens de crisis de reguliere zorg zo enorm gereduceerd kon worden? Was er voor corona eigenlijk sprake van overdiagnostiek? Waren al die ingeplande polikliniekbezoeken eigenlijk wel nodig? Zouden we ook zonder kunnen en dan nog steeds goede zorg leveren? Hoe duidelijk werd het effect dat bezuinigingen in de zorg van de laatste jaren tijdens een epidemie ineens tot grote problemen leiden. Tijdens corona werd er geklapt voor de helden in de zorg, maar daarvoor was een salarisverhoging van verpleegkundigen en verzorgenden onbespreekbaar. Zonder de coronacrisis hadden we daar nooit bij stilgestaan. Hoe kan het zijn dat één infectieziekte, die een vrij selecte groep mensen ziek maakt, mondiaal de samenleving zodanig kan vangen dat velen in angst leefden terwijl de meesten helemaal geen angst zouden hoeven te hebben.

Ik heb de bezinning, de pas op de plaats, over alles wat wij voorheen vanzelfsprekend vonden wat nu helemaal niet zo vanzelfsprekend is, zinvol ervaren.

In dit alles zit mijn inziens toch de schoonheid van de coronacrisis. Het is als je ervoor open stond en staat een gelukbrengend bijeffect van het gedwongen geïsoleerde leven in een samenleving waarin het ongeluk en leed voor anderen grotesk was en is. De humanitaire ramp is echter nog niet ten einde en dat gaat echt niet alleen over de COVID-19 patienten.

Om antwoord te geven op de vraag of de coronacrisis ook nog iets goeds heeft gebracht, is te stellen dat er ook schoonheid is in tijden van corona. Ik hoop dat we een deel van deze bezinning en schoonheid weten te behouden in de periode na de gedwongen isolatie.

Emoties horen bij normaal functioneren. Blijdschap, woede, walging, genieten, angstig zijn, adoreren, bewonderen, tevredenheid, verveling, esthetisch waarderen, afschuw, horror ervaren, jaloezie, rouwen, opgewonden zijn, vermaken enzovoort. Emoties zijn vaak piekervaringen in dagelijkse routine. Zowel positief als negatief. Beiden horen bij het normale, maar we proberen negatieve piekervaringen zoveel mogelijk te vermijden. Het is immers niet fijn om boos of angstig te zijn, te walgen, te rouwen of om te verliezen. Emoties kunnen lang na de gebeurtenis herinnerd worden. Over de positieve herinneringen doen we niet moeilijk, maar als een negatieve lang blijft hangen en de persoon daar minder goed door gaan functioneren, dan wordt al snel gesproken over een afwijkende situatie. Iemand ergens bang voor is heeft een fobie die behandeld moet worden. En rouwenden moeten naar een rouwtherapeut. Zo blijven veel goedbedoelenden aan het werk.

Sommige negatieve ervaringen zijn van klein belang maar anderen hebben een grote impact. Het verlies van je baan, een echtscheiding, ernstige ziekte bij jezelf of bij een dierbare en de dood van een dierbare. De eerste drie zal niet iedereen meemaken, maar de laatste twee zijn zo algemeen dat niemand daaraan ontkomt. Zij horen, om een cliché te gebruiken, bij het leven. De mate waarin de ervaring impact zal hebben verschilt enorm van persoon tot persoon. Het ervaren van dreigend verlies of (over)lijden van een dierbare behoren tot de heftigste ervaringen. Niemand ontkomt eraan. De ervaringen zijn dus normaal. Omdat mensen verschillen in persoonlijkheid, ervaringen en opvoeding verschillen ook de reacties op dreigend verlies en (over)lijden. Ook de relatie tot de ander maakt uit. De dood van een kind, een partner of hechte vriend(in) heeft de grootste impact. Het (over)lijden van een ouder, broer/zus of nog verder familielid heeft dat doorgaans veel minder.

Op een IC wordt geleden en gestorven. Dat weet iedereen die daar werkt. Zij zien dagelijks heftige emoties. Negatieve emoties. Maar dat is niet uniek voor de IC. Omdat lijden en sterven voor iedereen onvermijdelijk is wordt ook dit juist het meeste buiten de IC beleefd. Dagelijks door honderdduizenden mensen. Ik verbaas mij over het medicaliseren van gewone emoties. Patiënten en diens naasten kunnen, volgens sommigen, gaan lijden aan een posttraumatisch stresssyndroom (PTSS), een post-intensive-care-syndroom of gecompliceerde rouw. Verpleegkundigen en artsen die dit (over)lijden meemaken kunnen op hun beurt aan PTSS gaan lijden, verlies aan weerbaarheid en burn-out ervaren. Dat dit gebaseerd is op normale emoties, onvermijdelijk voor iedereen, maakt het bijzonder. Er wordt van gecompliceerde rouw gesproken als een persoon na een bepaalde tijd nog steeds van slag is. Maar misschien hield de persoon die na twee maanden rouw weer onder controle is wel minder van de gestorvene dan iemand die na een jaar nog van slag is en vinden we juist het abnormale wel normaal. Onlangs verscheen het boek ‘Alledaagse waanzin’van Lisa Appignanesi. Het gaat over rouw na de dood van haar lief. Een jaar na de dood schrijft zij: ‘De rouw blijft. Soms voelt het best goed, soms niet. Ieder heeft het op zijn eigen manier, en iedere nieuwe dode zorgt ervoor dat vorige verliezen ook weer actueel zijn. Het leven is gevuld met dood, en dus kunnen we daar maar beter mee gaan leven’. Had zij gecompliceerde rouw? Volgens de definitie wel. Het normale willen labelen als niet-normaal is medicaliseren. Door het als abnormaal te labelen maken we het een ziekte, een afwijking waar wat aan gedaan moet worden. Juist daardoor kunnen rouwenden zich schuldig gaan voelen, geforceerd gaan handelen en daardoor in de problemen komen. Geef ruimte aan het normale, iedereen beleefd het op zijn/haar eigen manier, maar blijf ver weg met stigmatiseren en labelen als abnormaal van het normale in een enorm heterogene populatie.

Ik keek onlangs naar de sfeervolle film ‘Joan of Arc’ (1999), over het leven van deze heiligverklaarde Franse volksheldin uit de vijftiende eeuw. De basis van het verhaal was dat Jeanne d’Arc[1]stemmen hoorde die haar opdrachten gaven om Frankrijk te redden van de Engelse overheersing. En deze stemmen kwamen van god en heiligen.

Tijdens het kijken naar de film dacht ik, als kritisch denker, na over wat de basis van het ‘stemmen-horen’ bij haar zou kunnen zijn geweest. Was zij schizofreen en had zij hierom hallucinaties en wanen? Had zij een borderline persoonlijkheidstoornis? Leed zij een een vorm van epilepsie van de temporaalkwab? Had zij een hersentumor? Ik besloot het allemaal eens uit te pluizen.

Op de leeftijd van dertien jaar hoorde Jeanne voor het eerst god tegen haar spreken die haar vroomheid opdroeg en haar de opdracht gaf om het beleg van Orléans te breken. Later verklaarde Jeanne dat ook de heilige Catharina en de heilige Margaretha tot haar hadden gesproken. Om het allemaal nog grotesker te maken vertelde de boerendochter dat óók de aartsengel Michaël tot haar sprak.

De hele geschiedenis over haar invloed bij de benoeming van Charles VI tot koning van Frankrijk en haar rol bij het opheffen van het beleg van Orléans (overigens razend interessant) laat ik hier even voor wat het is en richt mij op de oorzaak van het stemmen-horen.

De leiders van de katholieke kerk vonden de claim dat Jeanne uit de naam van god sprak niet acceptabel (hoe verbazend overigens ook) en zorgden ervoor dat zij gevangen werd genomen om te worden berecht. Bij haar arrestatie hadden zij wel zeventig aanklachten tegen haar verzonnen. Het proces vond plaats tussen februari en mei 1431.

In het sterk politiek getinte proces werd Jeanne schuldig bevonden aan ketterij, weglopen van huis, het dragen van mannenkleren en het negeren van de kerkelijke autoriteit. Omdat haar komst niet was aangekondigd in de bijbel en zij geen mirakels had verricht werd het aanspreken van haar door god en heiligen gezien als bedrog. Maar met name omdat zij mannenkleding had gedragen werd het negentien-jarige meisje veroordeeld om levend verbrand te worden op een brandstapel. Dit vond plaats op 30 mei 1431 op de Place du Vieux Marché in Rouen.

Om te voorkomen dat botten door haar volgelingen als reliek zouden worden bewaard werden de niet verbrande beenderen, maar met name het niet verbrande hart en niet verbrande andere ingewanden, door de beul Geoffrey Thérage vanaf de Pont Mathilde in de Seine gegooid.

Omdat duidelijk was dat het een schijnproces was geweest en dat Jeanne op niet sterke argumenten veroordeeld en ter dood was gebracht werd het onderzoek naar de veronderstelde wandaden opnieuw geopend. Op 7 juli 1456 werd Jeanne d’Arc, na meerdere wijdlopige onderzoeken, in ere hersteld en het oorspronkelijk oordeel verworpen. In april 1909 werd Jeanne d’Arc door paus Pius X zaligverklaard en op 16 mei 1920 werd zij door paus Benedictus XV bovendien heiligverklaard. Het kan verkeren.

Dat god en de drie heiligen tot haar gesproken hebben is natuurlijk onzin, want god en de drie heiligen bestaan niet. God en de genoemde heiligen zijn religieuze verzinsels. Er moet dus een andere rationele verklaring zijn voor haar hallucinaties. Als rationeel kritisch denker was ik daar in geïnteresseerd. Er is vanaf de jaren vijftig van de vorige eeuw door medische wetenschappers naar niet-religieuze verklaringen voor het stemmen-horen van Jeanne d’Arc gezocht. Stemmen-horen is een symptoom van diverse neuro-psychiatrische aandoeningen. Veronderstelde medische verklaringen zijn onder andere temporaalkwabepilepsie, cerebrale rundertuberculose en een psychiatrische ziekte (schizofrenie of borderline).

Ik startte een zoektocht in de medische literatuur.

Een enkeling noemt schizofrenie als verklaring, zoals C. Allen in zijn artikel ‘The schizophrenia of Joan of Arc’ in Medical History (1975; 6: 4-9). Schizofrenie is niet een aannemelijke diagnose aangezien schizofrenen de stemmen meestal in hun hoofd horen en niet daarbuiten. Jeanne d’Arc hoorde de stemmen buiten haar hoofd. Er is geen enkel bewijs dat zij stemmen ‘in’ haar hoofd hoorde. Fred O. Henker haalt de halve DSM III erbij om Jeanne ‘dArc van een psychiatrische diagnose te kunnen voorzien. Hij beschrijft het in zijn artikel ‘Jean of Arc and DSM III in het Southern Medical Journal (1984; 77: 1488-1490). Hij komt er niet uit. Alexandre Baratta en collegae publiceerden in Information Psychiatrique(2009; 85: 66)  hun artikel ‘Jeanne d’Arc et ses voix: pathologie psychiatrique ou phénomène contextuel’ en komen tot de conclusie dat geen van de voorgaande geopperde diagnoses deugden en denken zelf dat Jeanne of een bi-polaire stoornis had, of aan conversie hysterie leed of gewoon een opstandige adolescent was. Laten we hun artikel ook maar gauw vergeten want hun diagnoses snijden zeker geen hout.

De meeste auteurs noemen temporaalkwabepilepsie als aannemelijke oorzaak voor haar auditieve hallucinaties. Maar niet iedereen is daarvan overtuigd. John Hughes verwerpt het idee van epilepsie in het oppervlakkige artikel ‘Did all those famous people really have epilepsy?in ‘Epilepsy & Behaviour’ (2005: 115-139) omdat, volgens hem, de hallucinaties bij epilepsie nooit zo lang duren. Hij heeft daarin gelijk in geval van algemene epileptische insulten, maar dat gaat niet altijd op voor specifieke vormen van  temporaalkwabepilepsie. Hij komt echter wel tot de bijzondere eindconclusie dat Jeanne ‘d-Arc ‘likely experienced religious messages’. John Hughes is waarschijnlijk (en dat is mijn aanname) een gelovige die het mirakel in stand wil houden. Een wetenschappelijk niet te rechtvaardigen statement.

Giuseppe d’Orsi en Paola Tinuper poneren in een intelligent en wijdlopig artikel ‘I heard voices…’ From semiology, a historical review, and a new hypothesis on the presumed epilepsy of Joan of Arc’ in  ‘Epilepsy & Behaviour’ (2006; 9: 152-157) dat Jeanne d’Arc wel eens aan Idiopathic Partial Epilepsy with Audiotory Features (IPEAF) zou  hebben kunnen lijden. Alle symptomen wijzen daarop. Tien jaar later herhalen zij dit nog een het artikel ‘The ‘voices’ of Joan of Arc and epilepsy with auditory features’ gepubliceerd in ‘Epilepsy & Behaviour’ (2016; 61: 281).

Complexe audititory hallucinaties bij IPEAF kunnen getriggerd worden door plotse harde geluiden, bijvoorbeeld het luiden van een kerkklok. Het is bekend dat bij Jeanne d’Arc de eerste keer dat zij god tot haar hoorde spreken zijn stem bij de kerk waarvan de klokken werden geluid.

Het is verder bekend dat deze vorm van epilepsie gelinkt is aan een genetische mutatie. Volgens overlevering  zouden er authentieke brieven van Jeanne d’Arc bestaan waarbij zij een vingerafdruk en een hoofdhaar in de zegellak drukte. Een dergelijke haar zou DNA kunnen opleveren. Hiermee zou de mutatie dan al dan niet kunnen worden aangetoond. Van allerlei heiligen worden, al dan niet autentieke, relieken bewaard in de vorm van stukjes bot in doosjes, kistjes, potjes en flesje. Van Jeanne d’Arc bestaan er een paar  flesje en potjes waarop de tekst ‘Restes trouvés sous le bûcher de Jeanne d’Arc, Pucelle d’Orléans’ bewaard in Chinon in Frankrijk.

Forensisch patholoog P. Charlier en collegae hebben de restanten uit de potjes en flesjes mogen halen en deze vervolgens onderzocht. Zij publiceerden hun bevindingen in Forensic Science International(2010; 194: e9-e15) in het artikel The relics of Joan of Arc: a forensic multidisciplinary analysis’. Het reliek bleek te bestaan uit vier stukjes bot, hoogst waarschijnlijk, gezien de aanwezige balsemstoffen, van een Egyptische mummie en een stukje bot van een huiskat en bleken dus niet van Jeanne d’Arc te zijn geweest.  Geen botten van Joanne d’Arc waar DNA uit gepeuterd had kunnen worden.

Louwai Muhammed herhaald in zijn artikel ‘A retrospective diagnosis of epilepsy in three historial figures: St Paul, Joan of Arc and Socrates’gepubliceerd in het Journal of Medical Biography(2013; 21(4): 208-211) de veronderstelde diagnose van IPEAF met genetsiche origine. Verder niets nieuws. Ook Nicolas Nicastro en Fabienne Picard beschrijven in hun artikel ‘Joan of Arc: Santity, witchcraft or epilepsy?’ in Epilepsy & Behaviour(2016; 57:247-250) dat IPEAF de meest waarschijnlijke diagnose is en zij geven hiervoor overtuigende argumenten. In december 2017 benadrukt Barbara Schildkrout in haar artikel ‘Joan of Arc – Hearing voices’in het American Journal of Psychiatrydat IPEAF wel eens de meest plausibele diagnose kan zijn. Goh!

In 1958 wordt in een anoniem editorial in het ‘Canadian Journal of Comparative Medicine’ (volume 22(11): 369-370) voor het eerst geopperd dat Jeanne d’Arc aan rundertuberculose zou hebben kunnen geleden met een cerebrale manifestatie van de ziekte als verklaring voor haar wanen en hallucinaties. Bovine tuberculosis was bij runderen in de vijftiende eeuw algemeen en ongepastureerde melk werd veelvuldig door mensen opgeslobberd waardoor rundertuberculose bij mensen geen zeldzaamheid was. De Londense arts R.H. Ratnasuriya kwam in 1986 met een opmerkelijke aanvulling op deze theorie in een verklaring voor de door Jeanne d’Arc gehoorde stemmen. Hij beschreef zijn theorie in het artikel ‘Joan of Arc, creative psychopath: is there another explanation?’ in het ‘Journal of the Royal Society of Medicine’ (1986; 79: 234-235). Omdat het hart en sommige ingewanden niet verbrand waren en door de beul in de Seine gegooid waren kwam deze arts tot de hypothese dat Jeanne d’Arc aan rundertuberculose had geleden. Door tuberculose kan een pericarditis ontstaan waardoor verkalking van het hartzakje ontstaat. Verder kunnen lymfklieren bij de darmen verkalken. Dit zou het niet hebben kunnen verbranden van hart en ‘ingewanden’  verklaren. De wanen en het stemmen horen zouden, volgens deze arts, hun oorsprong kunnen hebben in een tuberculoom in de temporaalkwab van het arme wicht. Verder noemt hij dat Jeanne d’Arc mager was en niet menstrueerde. Volgens hem tekenen van tuberculose. In het artikel ‘A historical case of disseminated chronic tuberculosis’ in het tijdschrift ‘Neuropsychobiology’ (1995; 32: 79-80) verwerpen J.M. Nores en Y. Yakovleff  het idee dat Jeanne d’Arc aan een cerebraal tuberculoom zou hebben geleden. Hun argumenten zijn echter niet zo sterk onderbouwd als die van Ratnasuriya (die zij in hun artikel niet bij naam maar schamper ‘a British author’ noemen).

Toch valt er zeker nog wel het een en ander af te dingen op het verhaal van Ratnasuriya:

1. Dat Jeanne d’Arc mager was en niet menstrueerde zou net zo makkelijk hebben kunnen betekenen dat zij aan anorexia nervosa heeft geleden.
2. En dan het niet verbrande hart. Is dat een bewijs voor tuberculose? Ik vind het niet overtuigend. Een ander voorval dook op in mijn herinnering. Ik zocht het er voor de gelegenheid eens bij. Edward John Trelawny[2]was bevriend met de dichter Percy Shelley[3]. Op 8 juli 1882 verdronk Shelley toen hij met zijn schip, de Don Juan, in een razende storm in de Golf van Spezia terechtkwam. Zijn lichaam spoelde weken later in staat van ontbinding op het strand aan. Trelawny organiseerde de verbranding van het lichaam van Shelley op het strand van Viareggio. Een opmerkelijk detail van deze crematie was dat het hart van Shelley niet was verbrand en dat Trelawny het uit de smeulende resten had weggenomen. Trelawny geeft details weer in zijn opmerkelijke boek ‘Recollections of the last days of Shelley and Byron’ (1858): ‘The only portions that were not consumed were some fragments of bone, the jaw, and the skull; but what surprised us all was that the heart remained entire’. Het hart zou later met Shelley’s zoon Percy zijn begraven op de begraafplaats van St Peter’s Church in Bournemouth. Dat een hart niet verbrand tijdens een lijkverbranding in de open lucht is dus vaker gedocumenteerd en hoeft niet te betekenen dat er sprake is van calcificatie van het pericard. De hitte van het vuur bij een openlucht verbranding is niet zo hoog als in een allesverterende ovencrematie. Dat organen niet geheel verbranden is dan logisch.

In zijn slordige boek ‘Post Mortem: Solving history’s great medical mysteries’ (2007) verwerpt Philip Mackowiak de diagnoses schizofrenie, temporaalkwabepilepsie en ergotisme (vergiftiging met de graanschimmel Claviceps purpurea) maar komt niet met een alternatief. Zijn argumentaties daarvoor zijn zwak onderbouwd en meer een persoonlijke en zelfingenomen mening . Zijn boek imponeert überhaupt niet door sterke argumenten.

Het valt allemaal niet te bewijzen en is puur hypothetisch waar het arme kind aan heeft geleden, maar dat er een lichamelijke/neuropsychiatrische oorzaak voor haar wanen was en niet een religieus mirakel is mij wel duidelijk.

Ik denk dat het meest aannnemelijke is dat Jeanne d’Arc IPEAF leed. Rundertuberculose of schizofrenie lijken mij moeilijk te rechtvaardigen diagnoses. Bewijs heb ik natuurlijk voor dit alles niet maar gezien haar levensloop was er meer sprake van een stabiele chronische neurologische dan een infectieuze systemische ziekte en voor schizofrenie is de symptomatologie te afwijkend.

Dat zij levend verbrand zou zijn is een voorbeeld van de wrede uitwerkingen van het christelijk geloof dat een god predikt die ‘goed en barmhartig’ is.

Verrassend is wat de anesthesist John B. Bowes in het ‘Journal of the Royal Society of Medicine’(1986; 79: 560) na lezing van het boek ‘Les missions secrètes de Jehanne la pucelle’ (1970) van Pierre de Sermoise, opperde: Jeanne d’Arc is nooit op de brandstapel terechtgekomen, maar in plaats van haar is er een anonieme heks verbrand. Hij geeft daarvoor, in navolging van De Sermoise, het argument dat Jeanne d’Arc de onwettige dochter van Louis I of Orléans[4]en Isabeau of Bavaria[5]was. Daarom had zij als simpele boerendochter toegang tot het hof van Charles VI, was zij tijdens haar verhoren niet gemarteld en was de te verbranden vrouw met afgedekt gezicht op de brandstapel gezet (in tegenstelling tot de gewoonte bij publieke executies en in tegenstelling tot wat op alle schilderijen die van de publieke verbranding zijn gemaakt in de eeuwen na de executie). Tijdens de eerste ontmoeting met Charles VI heeft Jeanne d’Arc hem iets in het oor gefluisterd. Niemand weet wat, maar daarna was hij bereid naar haar voorstellen te luisteren en daarnaar te handelen. Had Jeanne d’Arc hem gechanteerd? Wie zal het zeggen.

Jeanne d’Arc zou ook ouder zijn dan nu wordt aangenomen omdat Louis I of Orléans al in 1407 overleed. Ik vind het een mooie en wel geruststellende gedachte als zij niet geofferd zou zijn aan de waanzin van het christelijk geloof. Maar de mystificatie gaat er zo wel een beetje van af. En dat is wel weer jammer zeker voor een heilig verklaarde maagd. En zeker ook jammer voor de vrouw die in haar plaats in de paapse vlammen werd geofferd.

[1]Jeanne d’Arc [Jehanne d’Arc] (circa 1412 ? – 30 mei 1431) was een Franse heldin en heiligverklaarde.

[2]Edward John Trelawny (13 november 1792 – 13 augutus 18810 was een Engelse biograaf, schrijver en avonturier.

[3]Percy Bysshe Shelley (4 augutus 1792 – 8 juli 1822) was een Engelse dichter en de echtgenoot van Mary Shelley, de auteur van Frankenstein.

[4]Louis I of Orléans (13 maart 1372 – 23 november 1407) was Duke of Orléans, tweede zoon van koning Charles V van Frankrijk en de jongere broer van Charles VI.

[5]Isabeau of Bavaria (circa 1370 – 24 september 1435) was echtgenote van koning Charles VI.